Η διδακτική πρόταση “πίσω” από τα φύλλα εργασίας του epsimos.com.

Στο παρακάτω κείμενο θα αιτιολογήσω μερικές από τις επιλογές που έχω κάνει γράφοντας τα φύλλα εργασίας. Θα αποσαφηνίσω τί εννοώ λέγοντας “φύλλο εργασίας”. Θα υποστηρίξω μία πρόταση ένταξης φύλλου εργασίας σε κάθε μάθημα.

Προφανώς, μπορεί κάποιος να σταματήσει το διάβασμα ακριβώς εδώ και να εφαρμόσει τα φύλλα εργασίας όπως αλλιώς επιθυμεί. Εκτιμώ όμως ότι η χρήση των φύλλων εργασίας χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η διδακτική πρόταση στην οποία εντάσσονται, αφαιρεί αρκετά από τη δυναμική τους.

Καθώς όσα ακολουθούν είναι μπόλικα, προτείνω στον αναγνώστη πριν ξεκινήσει, να βάλει ένα μαξιλάρι στην καρέκλα και να φτιάξει ένα καφέ.

Το κείμενο χωρίζεται σε 3 υποενότητες:

(1) Γενικά
(2) Απαντήσεις σε πρακτικά ερωτήματα
(3) Τι δεν είναι ένα φύλλο εργασίας

(1) Γενικά

α) Μείνε δίπλα μου

Ο βασικός λόγος που προτείνεται η συχνή ένταξη φύλλων εργασίας στη διδασκαλία είναι η δοκιμασμένη δυνατότητα ενός καλά σχεδιασμένου φύλλου εργασίας να κρατάει τους περισσότερους μαθητές της τάξης “μέσα” στο μάθημα.

Αν δηλαδή τα τεκμήριά μου περιορίζονταν στη βιβλιογραφία της διδακτικής (όπου πρωτοάκουσα για φύλλα εργασίας), δεν θα τα πρότεινα. Όμως η εμπειρία της εφαρμογής τους στην τάξη με έχει πείσει: στα μαθήματα που υπάρχει φύλλο εργασίας, το ποσοστό των μαθητών που δείχνουν ενδιαφέρον για το σύνολο γεγονότων που ονομάζουμε “μάθημα” είναι μεγαλύτερο.

Στη διδακτική πρόταση του epsimos.com, το φύλλο εργασίας εκτός από μέσο υλοποίησης του μαθήματος αποτελεί και σκοπό του. Κάθε μαθητής δηλαδή, αυτό “που έχει να κάνει” είναι να ολοκληρώσει τη συμπλήρωση του φύλλου εργασίας κατά τη διάρκεια του μαθήματος. Μπορεί να το κάνει ίσως με το δικό του ρυθμό, σίγουρα με τα δικά του λόγια, σκίτσα, χρώματα κτλ..

Aλλά πρέπει να το κάνει.

β) Πάρτο προσωπικά

Κάθε φορά που εντάσσεται φύλλο εργασίας στη διδασκαλία, σε κάθε μαθητή μοιράζεται από ένα.

Του υπενθυμίζεται μάλιστα πως, από τη στιγμή που γράφει το όνομά του στο φύλλο εργασίας, είναι ο “ιδιοκτήτης” του: είναι υπεύθυνος να το συμπληρώσει κατά τη διάρκεια του μαθήματος, να το διατηρήσει σε καλή κατάσταση σε όλη τη διάρκεια της χρονιάς, να ζητήσει ένα κενό σε περίπτωση απώλειας του κτλ.

Το φύλλο εργασίας είναι λοιπόν ατομικό. Όπως είναι το βιβλίο. Όπως είναι και τα (όποια) μαθησιακά αποτελέσματα.

Από εκεί και πέρα, αυτό που αποτελεί επιλογή του διδάσκοντα είναι το αν το ατομικό φύλλο εργασίας θα συμπληρωθεί από τον καθένα ξεχωριστά, αν θα συμπληρωθεί στο πλαίσιο της ομάδας μαθητών, ή αν θα συμπληρωθεί από το σύνολο της τάξης. Η επιλογή εξαρτάται από αρκετούς παράγοντες, με κυρίαρχους το περιεχόμενο του μαθήματος, το επίπεδο των μαθητών και φυσικά τις προτιμήσεις του διδάσκοντα.

Την ατομικότητα του φύλλου εργασίας ο διδάσκων μπορεί να τη βοηθήσει, επιδιώκοντας να βρει τρόπους ώστε κάθε μαθητής να αναγνωρίσει το φύλλο εργασίας ως «δικό του».

Για παράδειγμα, μπορούμε να επιτρέπουμε την παρέμβαση των μαθητών (ζωγραφιές κτλ.) σε κάθε φύλλο εργασίας -αρκεί η παρέμβαση αυτή να μην καταστρέφει τη λειτουργικότητα του φύλλου εργασίας. Επίσης μπορούμε να επιτρέπουμε στους μαθητές (ή ακόμα καλύτερα, να τους παροτρύνουμε) να διακοσμήσουν το δικό τους εξώφυλλο του ντοσιέ που φυλάσσουν τα φύλλα εργασίας. Αν έχουμε το χρονικό περιθώριο, ίσως αξίζει να αφιερώσουμε μία διδακτική ώρα για κάτι τέτοιο.

γ) Παντού και πάντα

Τα φύλλα εργασίας δεν αφορούν μόνο την εργαστηριακή διδασκαλία.

Ο επισκέπτης του epsimos.com εύκολα θα διαπιστώσει ότι τα φύλλα εργασίας του αφορούν και σε μαθήματα που δεν έχουν εργαστηριακό χαρακτήρα. Για παράδειγμα, φύλλα εργασίας στα οποία καταγράφονται τα βασικά σημεία ενός μαθήματος που γίνεται με τη χρήση powerpoint. Ή άλλα που αφορούν στο πώς επιλύουμε μια άσκηση. Ή στο πώς διαφοροποιούμε δύο θεωρητικές έννοιες των φυσικών επιστημών.

Σύμφωνα με μια πιο παραδοσιακή προσέγγιση για την ένταξη φύλλων εργασίας στη διδασκαλία φυσικών επιστημών, τα φύλλα εργασίας χρησιμοποιούνται κυρίως στις περιπτώσεις που στο μάθημα περιλαμβάνεται κάποια εργαστηριακή δραστηριότητα (πείραμα, κατασκευή κτλ). Είναι ο “απόγονος” των σημειώσεων από τα εργαστήρια, στα μαθήματα φυσικής του πανεπιστημίου.

Το epsimos.com προτείνει αυτή την προσέγγιση να την προσπεράσουμε. Ή ακριβέστερα, να τη συμπληρώσουμε. Προτείνεται το φύλλο εργασίας να αποτελεί διδακτικό εργαλείο στα περισσότερα μαθήματα φυσικών επιστημών (στην ιδανική περίπτωση, σε όλα). Ακόμα κι αν αυτά δεν περιλαμβάνουν την αγαπημένη “βόλτα στο εργαστήριο”.

Να έχουμε στο νου μας τα φύλλα εργασίας και σαν “απογόνους” των σημειώσεων από τις προφορικές παραδόσεις των θεωρητικών μαθημάτων του πανεπιστημίου. Που, φυσικά, είχαν άλλα χαρακτηριστικά.

δ) Όχι μόνο το δέντρο, αλλά και το δάσος

Όταν τα φύλλα εργασίας αποτελούν συχνό εργαλείο στο μάθημα, αναδεικνύεται μία σημαντική δυνατότητά τους.

Να αποτελούν, όλα μαζί, ένα αρχείο καταγραφής της “δικής μας” διδακτικής διαδικασίας, όπως αυτή έχει εξελιχθεί μέχρι τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Το σύνολο δηλαδή των φύλλων εργασίας δεν αντανακλά απλά την πορεία “κάποιων μαθημάτων πχ. φυσικής”, αλλά την πορεία των μαθημάτων που έχουν γίνει στη συγκεκριμένη αίθουσα, με τον συγκεκριμένο διδάσκοντα και τους συγκεκριμένους μαθητές.

Τα συμπληρωμένα φύλλα εργασίας, αποτυπώνοντας “αυτά που είπαμε και κάναμε εδώ” σχηματοποιούν “αυτά που πρέπει εμείς να έχουμε μάθει”. Μπορούμε να ανατρέξουμε σε οποιοδήποτε μάθημα της χρονιάς και να είμαστε σίγουροι ότι μιλάμε για το ίδιο γεγονός. Αυτή είναι μία δυνατότητα που δεν την έχει ένα τετράδιο με τα “αντιγράψτε το από τον πίνακα” (γιατί κανείς μας δεν μπορεί να γράφει στον πίνακα τόσα πολλά -και μάλιστα δομημένα και πάντοτε καλαίσθητα). Και φυσικά δεν την έχει το σχολικό βιβλίο (γιατί αποκλείεται η ίδια σελίδα ενός βιβλίου να περιγράφει πώς έγινε το μάθημα και στις 5000 δευτέρες γυμνασίου της χώρας).

Επομένως αποκτά σημασία να επιδιώκουμε συχνή χρήση φύλλων εργασίας στο μάθημα.

Προς αυτή την κατεύθυνση, το epsimos.com μάλλον δεν μπορεί να κάνει και πολλά, εκτός ίσως από το να διατηρήσει κοινά χαρακτηριστικά στην εμφάνιση των φύλλων εργασίας (γραμματοσειρά, τρόπος έκφρασης κ.α.). Από κει και πέρα, ο διδάσκων μπορεί να ενισχύσει α) παροτρύνοντας τους μαθητές να προμηθευτούν ντοσιέ και διαφανείς θήκες για να φυλάσσουν τα φύλλα εργασίας, β) διευκολύνοντας την αρχειοθέτησή των φύλλων εργασίας (σελιδομέτρηση των φύλλων εργασίας, προσθήκη πίνακα περιεχομένων που συμπληρώνεται βαθμιαία από τους μαθητές κ.α.) και γ) αναρτώντας φωτοτυπίες κενών φύλλων εργασίας, που, εκπαιδευτικοί είμαστε, ξέρουμε ότι θα χρειαστούν…

(2) Απαντήσεις σε πρακτικά ερωτήματα

“Κάθε φύλλο εργασίας αφορά σε μία διδακτική ώρα;”

Κατά κάποιο τρόπο, ναι. Τα περισσότερα φύλλα εργασίας περιγράφουν διαδικασίες που έχω δοκιμάσει στην πράξη και εκτιμώ ότι μπορούν να ολοκληρωθούν μέσα σε μία διδακτική ώρα, σε μια τυπική τάξη.

Όμως αυτό δεν χρειάζεται να είναι περιοριστικό: Ο διδάσκων μπορεί να επιλέξει ένα κομμάτι από το φύλλο εργασίας και να εισάγει κάτι διαφορετικό στο διδακτικό χρόνο που απομένει. Ή να επεκτείνει την ολοκλήρωση του φύλλου εργασίας σε περισσότερες διδακτικές ώρες.

“Δηλαδή φύλλο εργασίας πριν από κάθε μάθημα; Πώς θα προλαβαίνω;”

Υποστηρίζω ότι η ένταξη φύλλου εργασίας σε κάθε μάθημα είναι μια κατεύθυνση προς την οποία θα έχουμε κέρδος αν κινηθούμε. Μία κατεύθυνση, όχι ένας στόχος που πρέπει να κατακτήσουμε.

Ας ξεκινήσουμε να χρησιμοποιούμε φύλλα εργασίας, και το πόσο συχνά θα το κάνουμε είναι μια δεύτερη απόφαση. Ειδικά κατά τις πρώτες μας προσπάθειες, η εκπαιδευτική πραγματικότητα δεν μας αφήνει περιθώρια: οι ώρες διδασκαλίας στις οποίες πρέπει να ανταποκριθεί ένας εκπαιδευτικός είναι πολλές και συχνά σε διαφορετικά μαθήματα και τάξεις. Ο χρόνος για καθημερινή ετοιμασία φύλλου εργασίας μοιάζει με πολυτέλεια.

Από ότι όμως δείχνει η εμπειρία, η σταθερή συχνότητα στην ένταξη των φύλλων εργασίας στο μάθημα αρκεί. Ανάμεσα δηλαδή στο δίπολο “ φύλλα εργασίας ποτέ – φύλλα εργασίας πάντα”, κάθε εκπαιδευτικός μπορεί να εντοπίσει μια σταθερή συχνότητα που έχει τα περιθώρια να εφαρμόσει. Για παράδειγμα, ένα φύλλο εργασίας κάθε 2 βδομάδες μπορεί να είναι ένας εφικτός στόχος.

“Όταν είμαστε στο εργαστήριο πρέπει το φύλλο εργασίας να συμπληρώνεται κατά τη διάρκεια της πειραματικής δραστηριότητας; Ή μήπως καλύτερα στο τέλος της;”

Δεν υπάρχει κανόνας σε αυτό. Αν σε μία δραστηριότητα μας ενδιαφέρει να καταγράψουμε μια παρατήρηση, το να το κάνουμε επιτόπου σε ένα φύλλο εργασίας ακούγεται πρακτικό. Από την άλλη, αν περισσότερο μας ενδιαφέρει να βελτιωθούμε στη δεξιότητα “κάνω πειράματα”, μπορούμε να βάλουμε το φύλλο εργασίας στην άκρη και να το συμπληρώσουμε μετά: τώρα τα χέρια μας έχουν δουλειά. Και φυσικά υπάρχει και η περίπτωση να επιλέξουμε να ξεκινήσουμε από το φύλλο εργασίας, αν πχ. μας ενδιαφέρει να καταγράψουμε μια την υπόθεση μας για το πώς θα εξελιχθεί το πείραμα.

“Γιατί τόσο συχνά ζητείται από τους μαθητές να ζωγραφίσουν κάτι; Ζωγράφοι θέλουμε να γίνουν;”

Το να ζητώ από τους μαθητές μου (συνήθως αρχικά) να χρησιμοποιούν το σχέδιο σαν τρόπο έκφρασης, είναι μια επιλογή που κάνω συχνά στα μαθήματά μου. Έχω δύο επιχειρήματα.

Πρώτον, εκτιμώ πως το σχέδιο μπορεί είναι ένα πρώτο βήμα στην έκφρασή των μαθητών και στην αποδοχή ότι σε αυτή την έκφραση ο καθένας μας μπορεί να έχει τον προσωπικό του τρόπο. Το ίδιο θα συνεχίσει να ισχύει και όταν αρχίσουμε να μιλάμε για αυτό που ζωγραφίσαμε: θα χρησιμοποιούμε ο καθένας τα “δικά του λόγια”. Το να αναγνωρίσουμε ότι καθένας έχει τον προσωπικό του τρόπο να περιγράφει, είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να συμφωνήσουμε να εκφραστούμε με ένα κοινό τρόπο περιγραφής: τον επιστημονικά αποδεκτό. Τη “γλώσσα των φυσικών επιστημών”.

Δεύτερον, βλέπω τη διαδικασία του σχεδιασμού σαν την εισαγωγή της διδασκαλίας που αφορά στο “μαθαίνω να σχεδιάζω όπως το κάνει ένας φυσικός”. Έχουμε δηλαδή ο καθένας τον τρόπο του, οκ, αλλά όταν θα φτάσουμε στο λύκειο θα μας ζητήσουνε να σχεδιάζουμε τη φυσική με άλλο τρόπο. Και φυσικά να καταλαβαίνουμε και τα σχέδια των άλλων.

Θα πρέπει για παράδειγμα να ξέρουμε ότι ο φυσικός που σχεδιάζει ένα αεροπλάνο στον ουρανό, δεν ενδιαφέρεται ούτε για τα βουνά από πίσω, ούτε για την εταιρία αερομεταφορών, πολλές φορές ούτε καν για το σχήμα του αεροπλάνου. Μπορεί να ζωγραφίσει απλά ένα σημείο! Και να θεωρεί απολύτως απαραίτητο να προσθέσει μόνο βελάκια και αριθμούς. Όλη αυτή η γνώση, περί σχεδίου στις φυσικές επιστήμες, καλό είναι μέχρι το τέλος του γυμνασίου να έχει κατακτηθεί. Τα φύλλα εργασίας φιλοδοξούν να συμβάλλουν σε αυτό.

“Κάθε φύλλο εργασίας περιγράφει μια πολύ συγκεκριμένη διαδρομή! Δεν θα αφήσουμε καθόλου χώρο για το “αυθόρμητο”; Οι αυθόρμητες επιλογές είναι αυτές που πολλές φορές απογειώνουν ένα μάθημα!”

Δεν θα διαφωνήσω. Πολλές φορές μια εξέλιξη “της στιγμής”, που συμπληρώνει (ή αναιρεί) τον αρχικό σχεδιασμό, μπορεί να έχει πολύ θετικά αποτελέσματα. Εδώ μπορώ να σχολιάσω ότι εξίσου θετικά αποτελέσματα μπορεί να έχει και ένα καλοσχεδιασμένο μάθημα, αλλά δεν είναι αυτό που με ενδιαφέρει να πω.

Περισσότερο σημασία έχει το ότι δεν βλέπω ένα φύλλο εργασίας σαν περιορισμό στα περιθώρια αυθορμητισμού που μπορεί να επιτρέπει το μάθημά μας. Στην τελική, μπορούμε οποιαδήποτε στιγμή να αφήσουμε το φύλλο εργασίας στην άκρη και να το ξαναπιάσουμε την επόμενη φορά. Ή να το συμπληρώσουμε, γράφοντας πράγματα που εμείς θεωρήσαμε σημαντικά στο μάθημα.

“Γιατί δεν χρησιμοποιούνται χρώματα στο κείμενο και στις φωτογραφίες των φύλλων εργασίας; Θα ήταν πολύ αποτελεσματικά!”

Συμφωνώ ότι θα ήταν. Όμως τα περισσότερα σχολεία δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να εκτυπώνουν έγχρωμα για κάθε μαθητή. Για τον ίδιο λόγο κάθε φύλλο εργασίας αποτελείται από 2 σελίδες, ώστε να εκτυπωθεί “μπρος-πίσω”.

(3) Τι δεν είναι ένα φύλλο εργασίας

Ένα φύλλο εργασίας δεν είναι ένα “σχέδιο μαθήματος”.

Το φύλλο εργασίας δεν είναι η “αναφορά” μας προς κάποιον που θέλει να δει πώς κάναμε ή πώς σκοπεύουμε να κάνουμε το μάθημα.

Για παράδειγμα, περιγραφές της διδακτικής μεθόδου που επιλέξαμε (πχ. “ομαδοσυνεργατική”), των στόχων του αναλυτικού προγράμματος στους οποίους ανταποκρίνεται το φύλλο εργασίας ή του απαιτούμενου υλικοτεχνικού εξοπλισμού, δεν έχουν χώρο στο φύλλο εργασίας. Το φύλλο εργασίας απευθύνεται σε μαθητές – όχι σε συναδέλφους, σχολικούς συμβούλους ή επιμορφωτές. Για τον ίδιο λόγο, οι εκφράσεις και οι λέξεις που χρησιμοποιούνται στο φύλλο εργασίας επιλέγονται λαμβάνοντας υπόψη ότι απευθύνονται σε μαθητές και όχι σε ενήλικες.

Ένα φύλλο εργασίας δεν είναι ένα “βιβλίο”.

Το φύλλο εργασίας δεν είναι και δεν θα γίνει, ένα “βιβλίο” που περιέχει τις γνώσεις και τις πληροφορίες που περιγράφονται ως “η ύλη που βγήκε σήμερα”.

Ένα βιβλίο είναι πληρέστερο, καλύτερα δομημένο, περισσότερο συμβατό με την επιστημονική ορολογία, έγχρωμο. Το φύλλο εργασίας “χωράει” λιγότερα, είναι περισσότερο αποσπασματικό, είναι περισσότερο συμβατό με την καθημερινή γλώσσα, είναι ασπρόμαυρο.

Το φύλλο εργασίας δεν είναι βιβλίο. Ούτε θέλει να γίνει, αφού είπαμε – έχει άλλο σκοπό. Κάνουμε ζημιά στην αμεσότητα του φύλλου εργασίας, όταν επιχειρούμε να “στριμώξουμε” σε αυτό πληροφορίες που μπορούμε κάλλιστα να περιγράψουμε προφορικά στην τάξη. Αυτός είναι ο λόγος που στο τέλος κάθε φύλλου εργασίας του epsimos.com υπάρχει παραπομπή στις αντίστοιχες σελίδες του σχολικού βιβλίου “για περισσότερες πληροφορίες”.

Ένα φύλλο εργασίας δεν είναι ένα “τεστ”, ένα “διαγώνισμα” ή ένα “σετ ερωτήσεων”.

Διαφοροποιώ μια σειρά ερωτήσεων που πρέπει να απαντηθούν από τους μαθητές, από αυτό που περιγράφω ως “φύλλο εργασίας”. Ακόμα κι αν τελικά τις ερωτήσεις τις απαντάμε όλοι μαζί.

Το φύλλο εργασίας καταγράφει τη διαδικασία που οδηγεί στο αποτέλεσμα “απάντηση”. Σχεδιάζεται λοιπόν ώστε να εστιάζει περισσότερο στο “τί σκεφτόμαστε ή κάνουμε για να μάθουμε κάτι”, παρά στο ίδιο το “κάτι”. Ακόμα και όταν αυτό που πρέπει να κάνουμε έχει χαρακτηριστικά που θυμίζουν τεστ (όταν πχ. ζητείται η λύση κάποιας άσκησης), το φύλλο εργασίας εκτός από το ίδιο το αποτέλεσμα καταγράφει και τη γνωσιακή διαδικασία που ακολουθούμε για να φτάσουμε σε αυτό.

Η πρόταση του epsimos.com αντιμετωπίζει το φύλλο εργασίας σαν μία φόρμα στην οποία οι μαθητές διευκολύνονται και μαθαίνουν να κρατούν “σημειώσεις” από μία διαδικασία που βιώνουν – το μάθημα.